ممکن است تصور کنید چرخه حیات پروژه و چرخه حیات محصول یکسان یا به یکدیگر شبیه هستند، در حالیکه چرخه حیات پروژه مستقل از چرخه حیات محصول است و به عنوان یک مدیر پروژه یا شخصی که در این حوزه فعالیت دارد باید به تفاوت های این دو مفهوم واقف باشید. همچنین بسیاری از افراد دخیل در پروژه، تفاوتی میان رویکرد توسعه و چرخه حیات قائل نمی‌شوند. برخی از آن‌ها می‌گویند یک پروژه از چرخه حیات چابک پیروی می‌کند، در حالی که آن‌ها در حقیقت درباره رویکرد توسعه صحبت می‌کنند.
چرخه حیات پروژه یا Project Life Cycle چیست؟
چرخه حیات پروژه توالی فازهایی است که یک پروژه از آغاز تا خاتمه طی می‌کند. پروژه ها برای تولید یک محصول، خدمت یا نتیجه انجام می‌شوند و پس از ارائه تحویل شدنی ها (deliverables)، متوقف می‌شوند و چرخه عمر پروژه پایان می یابد.
چرخه حیات پروژه فازهای مختلفی دارد و هر فاز شامل فعالیت‌هایی از پنج گروه فرآیندی مطابق استاندارد PMBOK است: آغازین، برنامه ریزی، اجرا، نظارت و کنترل، و خاتمه، و هر گروه فرآیندی نیز شامل فرآیندهایی از حوزه های دانشی مختلف است.
ارتباط و قرارگیری این فازها نسبت به یکدیگر می تواند به سه صورت باشد:
1- متوالی یا sequential،
2- دارای همپوشانی یا تداخلی یا overlapping،
3- تکرارشونده یا iterative.
در حالت متوالی یک فاز زمانی آغاز می شود که فاز قبل به طور کامل به اتمام رسیده باشد. در این حالت عدم قطعیت ها کاهش یافته ولی امکان کاهش زمان برنامه وجود ندارد.
در حالت تداخلی یک فاز می تواند بدون اینکه فاز قبل اتمام رسیده باشد شروع شود. در این حالت عدم قطعیت ها و ریسک دوباره‌کاری (Rework) بیشتر از حالت قبل است ولی برای کاهش زمان برنامه به کار می رود. به این روش کاهش مدت زمانبندی، پیگیری سریع یا Fast Tracking گفته می شود.
در حالت تکرارشونده چرخه از چندین تکرار تشکیل شده است که قبل از ادامه فاز بعدی، یک یا چند مرحله را تکرار می‌کند و ترکیبی از حالت های متوالی و تداخلی است.
استاندارد PMBOK، چرخه های حیات پروژه را در چهار فاز عمومی تعریف می‌کند که همه پروژه ها می توانند در این چرخه حیات صدق کنند:
1- شروع پروژه: خروجی این فاز منشور پروژه یا Project Charter است.
2- سازماندهی و آماده‌سازی: خروجی این فاز برنامه های مدیریت پروژه است.
3- انجام کار پروژه: خروجی این فاز اقلام قابل تحویل تایید شده پروژه است.
4-خاتمه پروژه: خروجی این فاز مستندات بایگانی شده پروژه است.
*** فازهای چرخه حیات پروژه با گروه های فرآیندی در استاندارد PMBOK متفاوت است و نمی توان این گروه های فرآیندی را به عنوان فازهای پروژه در نظر گرفت، چراکه عموما همه گروه های فرآیندی در هر فاز پروژه وجود دارد و در فاز بعدی تکرار می‌شوند.
برخی ویژگی های چرخه حیات پروژه:
1- هنگام شروع پروژه عدم قطعیت و ریسک پروژه بیشتر بوده و با پیشرفت پروژه کاهش می یابد.
2- نیاز به کارکنان و منابع انسانی در ابتدای پروژه کم است، در فاز اجرا به حداکثر می رسد و پس از آن ممکن است کاهش یابد.
3- هزینه ها در ابتدای پروژه کم است، در فاز اجرا به حداکثر می رسد و پس از آن کاهش می یابد.
4- هزینه تغییرات در ابتدای پروژه کمترین حد است و با پیشرفت بیشتر پروژه افزایش پیدا می کند.
5- نفوذ ذینفعان پروژه در ابتدای پروژه بیشتر است و با پیشرفت بیشتر پروژه کاهش می یابد.
6- بیشترین هزینه و زمان مربوط به فاز اجرا می باشد.
7- پیشرفت پروژه در ابتدا و انتهای پروژه آهسته است و در اواسط پروژه با سرعت بیشتری اتفاق می افتد.
چرخه حیات محصول یا Product Life Cycle چیست؟
چرخه حیات محصول مجموعه ای از فازهاست که تکامل یک محصول از زمان ایده اولیه تا افول آن را توصیف می‌کند.
- ارتباط و قرارگیری این فازها نسبت به یکدیگر ترتیبی (sequential) است و بر خلاف فازهای چرخه حیات پروژه، امکان تداخل و همپوشانی وجود ندارند.
- چرخه حیات پروژه میتواند بخشی از یک یا چند فاز در چرخه حیات محصول باشد. چرخه حیات محصول میتواند شامل چرخه حیات یک پروژه منفرد یا چرخه های حیات پروژه‌های چندگانه باشد.
فازهای چرخه حیات محصول:
- توسعه یا development: فاز تولید ایده اولیه محصول و تولید محصول قبل از اینکه محصول در بازار موجود شود
- معرفی یا introduction: فاز معرفی و عرضه محصول به بازار برای اولین بار و شروع فروش محصول به مشتریان
- رشد یا growth: فاز افزایش فروش با نرخ رشد زیاد
- بلوغ یا maturity: فاز رسیدن فروش به نقطه اوج اما با نرخ رشد آهسته تر
- افول یا retirement یا decline: آخرین فاز چرخه حیات محصول و کاهش میزان فروش
تفاوت های عمده میان چرخه حیات پروژه و چرخه حیات محصول عبارت است از:
1- چرخه حیات محصول می تواند شامل چرخه حیات یک پروژه منفرد یا چرخه های حیات پروژه های چندگانه باشد.
2- چرخه حیات محصول طولانی تر از چرخه حیات پروژه است.
3- چرخه حیات پروژه پایان مشخصی دارد در حالی که چرخه عمر محصول ممکن است پایانی نداشته باشد. زیرا همه محصولات به فاز نهایی و افول نمی رسند. برخی از محصولات کنار گذاشته می شوند و برخی دیگر هرگز منقضی نمی شوند.
4- فازهای چرخه حیات محصول با هم همپوشانی ندارند در حالی که ممکن است فازهای پروژه با هم تداخل داشته باشند.
5-فازها معمولاً فقط یک بار در چرخه حیات محصول رخ می دهند در حالی که در چرخه حیات پروژه ممکن است فازها تکرار شوند.
رویکردهای توسعه محصول کدامند؟
در چرخه حیات پروژه عموما یک یا چند فاز مرتبط با توسعه یک محصول، خدمت و یا نتیجه وجود دارد که به آن چرخه حیات توسعه (development life cycle) یا رویکردهای توسعه محصول (Development Approach) هم گفته می شود. رویکرد توسعه، ابزاری است که برای ایجاد و تکامل محصول، خدمت یا نتیجه در طول چرخه حیات پروژه به‌کار می‌رود. رویکردهای مختلفی برای توسعه وجود دارند و صنایع مختلف ممکن است از اصطلاحات متفاوتی برای اشاره به رویکردهای توسعه استفاده کنند.
نوع تحویل‌شدنی (های) پروژه یا deliverable ها، نحوه توسعه آن را تعیین می‌کند. نوع تحویل‌شدنی (ها) و رویکرد توسعه، بر تعداد و ریتم تحویل‌های پروژه (Delivery cadence) تأثیر می‌گذارند. رویکرد تحویل و ریتم تحویل مطلوب، چرخه حیات پروژه و فازهای آن را تعیین می‌کند. (ریتم تحویل، به زمان و تعداد دفعات ارائه تحویل‌شدنی‌های پروژه اشاره دارد.)
انواع رویکردهای توسعه محصول پروژه طبق استاندارد PMBOK ویرایش ششم، به شرح زیر می باشد:
1- رویکرد قابل پیش بینی یا Predictive: چرخه حیات قابل پیش بینی به چرخه های حیات آبشاری (waterfall) و برنامه محور (plan-driven) هم نام گذاری می شود. در این رویکرد محدوده یا اسکوپ پروژه، زمان و هزینه در فازهای اولیه پروژه تعیین می شود، تغییرات به دقت مدیریت می شوند، و تاکید آن بر برنامه ریزی جزئی و دقیق می باشد.
2- رویکرد تکرار پذیر یا Iterative: در این رویکرد محدوده پروژه به طور کلی در اوایل چرخه حیات تعیین می شوند ولی تخمین زمان و هزینه ها به طور معمول با افزایش درک تیم پروژه از محصول مرتبا اصلاح می شوند. در این رویکرد محصول از طریق یک سری چرخه های تکرار شونده توسعه می یابد و از بازخورد مشتری و ذینفعان جهت تحویل محصول نهایی استفاده می شود.
3- رویکرد تکاملی یا Incremental: در این رویکرد اقلام قابل تحویل پروژه از طریق یک سری تکرارها به منظور اضافه کردن قابلیت به محصول تولید می شوند.
محصول به صورت تدریجی به مشتری تحویل می شود و محصول نهایی با قابلیت های کامل در آخرین تکرار تکمیل می گردد. بنابراین برای پروژه هایی که مشتری محصول را سریع و با فوریت برای استفاده می خواهد و محصول قابل تقسیم شدن به بخش های زیرمجموعه است مناسب می باشد.
4- رویکرد انطباقی یا Adaptive: چرخه حیات انطباقی به رویکردهای چابک (Agile) و تغییر محور (change-driven) هم نام گذاری می شود و از ویژگی های چرخه حیات تکرار پذیر و تکاملی استفاده می کند، یعنی ترکیبی از اصلاح طی تکرارها و تحویل سریع بخش هایی از اقلام نهایی به مشتری. در این رویکرد قبل از شروع هر تکرار محدوده جزئی برای آن تکرار، تعیین و تایید می شود.
5- رویکرد ترکیبی یا Hybrid: رویکرد هیبریدی یا ترکیبی، ترکیبی از رویکردهای قابل پیش بینی و انطباقی است. در این رویکرد برای عناصری از پروژه که شناخته شده و شفاف هستند و الزامات مشتری مشخص است از رویکرد قابل پیش بینی و عناصری که در حال تکامل هستند از رویکرد انطباقی استفاده می شود.
*** در رویکرد تکرار پذیر محصول در مرحله آخر تحویل مشتری می شود ولی در رویکردهای تکاملی و انطباقی محصول طی چند مرحله و در طی پروژه تحویل مشتری می شود و تکمیل محصول نهایی در مرحله آخر اتفاق می افتد.
*** در رویکرد تکرار پذیر در ابتدای پروژه الزامات پروژه به صورت شفاف مشخص نیست. در حالی که در رویکرد تکاملی الزامات پروژه به صورت شفاف مشخص هست و میدانیم چه خروجی هایی با چه مشخصاتی باید در پروژه تحویل شود، اما به صورت تدریجی تحویل مشتری می شود و در رویکرد انطباقی الزامات پروژه دقیقا مشخص نیست و به صورت تدریجی هم به مشتری تحویل می شود.
